Drukuj

Miasto sześciu narodów i konfesji

[[#ex]]

Polacy w Kiejdanach

W wiekach XVI-XIX znaczna część mieszkańców miast i wsi na Litwie uważała siebie za Polaków, mówiła po polsku, choć była pochodzenia litewskiego. Historycy przypisują to faktowi, że nad Niewiażą, oddzielającą Auksztotę od Żmudzi, zasiedlani byli szlachcice broniący Litwę przed inwazjami niemieckich zakonów. Z biegiem czasu szlachta, zarówno na piśmie, jak i w domu zaczęła używać języka polskiego. Aż do środka XX wieku w okolicach Szety, Datnowa i Gudziun zachowały się wysepki kultury polskiej. W kościołach katolickich w Kiejdanach do 1929 r. nabożeństwa były odprawiane w języku polskim. W Kiejdanach również spotkamy polskojęzycznych mieszkańców. W pobliżu Kiejdan, we wsi Szetejnie, nad brzegiem rzeki Niewiaża, 30 czerwca 1911 r. urodził się Czesław Miłosz – poeta, powieściopisarz, eseista, laureat Nagrody Nobla. Studiował w Wilnie w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta, ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Wileńskim. W latach 1934-1935 mieszkał w Paryżu. W 1960 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie został powołany na stanowisko wykładowcy na Uniwersytecie Kalifornijskim, na wydziale języków słowiańskich w Berkeley. Otrzymał tu tytuł profesora. Jego powieść „Dolina Issy” odzwierciedla zjawiska życiowe w Litwie Środkowej na początku XX wieku, byt tamtych czasów, piękno przyrody doliny Issy (tj. Niewiaży), odsłania stan duchowy osoby dojrzewającej. Literacka twórczość Czesława Miłosza była wielokrotnie oceniona nagrodami literackimi. Zasługi pisarza zwieńczyła Literacka Nagroda Nobla wręczona mu w 1980 roku. Twórczość Miłosza jest dobrze znana w wielu krajach świata. W 1990 r. otrzymał tytuł Obywatela Honorowego Regionu Kiejdan. W 1999 r. w Kiejdanach, w jego rodzinnej zagrodzie, w przebudowanym Białym Spichlerzu, swoje podwoje otworzyło Centrum Kultury Czesława Miłosza, w którym odbywają się różne imprezy kulturalne, międzynarodowe konferencje, sympozja.

Ulica Czesłowa Miłosza, krzesło „Milošofonas”, ekspozycja poświęcona Cz. Miłoszowi w Muzeum Regionalnym w Kiejdanach, Rezydencyjne Centrum Konferencji w Szetejniach (ojczyzna Cz. Miłosza), Świętobrość (kościół, w którym Cz. Miłosz został ochrzczony, na cmentarzu – grób jego pradziadków), Opitołoki (kościół, w którym ślub wzięli rodzice Cz. Miłosza)

Rosjanie w Kiejdanach

W 1648 roku Janusz Radziwiłł poślubił księżną Mołdawii z prawosławnego rodu Marię Mogilaite-Lupu. W nowej części miasta, obok placu Knypava, Janusz Radziwiłł założył dla swojej żony niewielki prawosławny klasztor przy cerkwi, w którym zamieszkało 4 mnichów. W taki sposób więc do Kiejdan przybyli Rosjanie. Z biegiem czasu klasztor i cerkiew zaniknęły, na początku XIX wieku pozostał tylko jeden mnich. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej w Kiejdanach stacjonował oddział armii rosyjskiej. Cerkiew ponownie stała się potrzebna, dlatego w 1825 roku stara cerkiew została odnowiona. W połowie XIX wieku na rozkaz cara w Kiejdanach powstała prawosławna parafia, do stałej służby zaproszono duchownego. Hrabia M. Czapski, właściciel Kiejdan, podarował wiernym prawosławnym murowany budynek przy ulicy Pilies, który został przebudowany na kościół pw. Przemienienia Pańskiego. W mieście lokalnych mieszkańców wyznających prawosławie było niewiele, dlatego wspólnotę parafii prawosławnej utworzyło kilkudziesięciu wojskowych pułku artylerii. Znaną postacią narodowości rosyjskiej, która była ściśle związana z ziemią kiejdańską, był Piotr Stołypin, minister spraw wewnętrznych (w roku 1906) i premier Rosji (w latach 1906-1911). W latach 1889-1902, będąc marszałkiem szlachty gubernii kowieńskiej, mieszkał w Kownie zimą, a lato spędzał z rodziną w swoim majątku w Kałnoberżach (7 km od Kiejdan). Posiadłość w Kałnoberżach należała do rodziny Stołypinów od 1869 r. do I wojny światowej. W tym dworze polityk opracował wzorowe gospodarstwo rolne z zaawansowanym w owym czasie systemem płodozmianowym. Z jego inicjatywy zostały utworzone firmy ubezpieczeniowe i kredytowe oraz szkoła rolnicza w Datnowie. W regionie kiejdańskim promował tworzenie chutorów i przekonał się, że ten rodzaj rolnictwa jest najbardziej zaawansowany. Na tym przykładzie opierał się reformując rolnictwo w Rosji. P. Stołypin był aktywnym parafianinem cerkwi w Kiejdanach: uczestniczył w nabożeństwach, składał ofiary, był kierownikiem organizacji charytatywnej. W 2012 roku obok cerkwi Przemienienia Pańskiego została odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona jego pamięci. Tablicę zdobi płaskorzeźba portretowa P. Stołypina, stworzona przez rzeźbiarza Romasa Vilčiauskasa (autor figury „Anioła” na Zarzeczu w Wilnie oraz innych pięknych dzieł), projektant kompozycji – Arvydas Urbelis.

Cerkiew Przemienienia Pańskiego, tablice pamiątkowe ku pamięci Piotra Stołypina, dwór w Kałnoberżach

Szkoci w Kiejdanach

Szkoci w Rzeczypospolitej pojawili się już na początku XVII w. Istnieje kilka wersji wyjaśniających przybycie Szkotów na Litwę. Według jednej z nich, Szkoci uciekli z Wielkiej Brytanii przed prześladowaniami Anglików. Według innej, Szkoci przenieśli się na obrzeża Europy w poszukiwaniu rynków zbytu. Istnieje również wersja, że Szkoci szukali „ziemi obiecanej” – utopijnej Antillii. W Kiejdanach Szkoci zaczęli osiedlać się w podobnym czasie jak inne wspólnoty narodowe – na początku XVII w. Wiąże się to z przywilejem Krzysztofa II Radziwiłła z 1627 roku, polegającym na swobodnym wejściu do miasta i przebywania w nim. Przybyli Szkoci osiedlali się w okolicach kościoła reformowanego. Tutaj zamieszkali i założyli własne sklepy. Szkoci byli jednymi z pierwszych wykładowców w szkole kiejdańskiej – na liście personelu szkoły z 1629 r. widnieją 4 nazwiska szkockie. Często zajmowali wysokie stanowiska w magistracie, w kościele, w dworze: byli burmistrzami, członkami magistratu, starszymi w kościele ewangelicko-reformowanym. Nabożeństwa w kościele reformowanym odbywały się w językach polskim i szkockim. Od XVIII wieku, z początkiem wojny, głodu i epidemii, Szkoci zaczęli opuszczać Kiejdany. Ich odejście przyspieszyło także zakorzenienie się katolików w Kiejdanach.

Szkoci z Kiejdan udali się do Kłajpedy, Kaliningradu. Szkoci w znacznym stopniu przyczynili się do rozkwitu Kiejdan w połowie XVII wieku, wzbogacili miasto o architekturę murowaną. W wiekach XVII-XVIII, według liczby Szkotów, Kiejdany mogły być jednym z wiodących miast w całym Regionie Bałtyckim, a nawet w Skandynawii. W źródłach historycznych znajduje się ponad 120 szkockich nazwisk.

Dom Burmistrza Jerzego Andersona, Centrum Rzemiosła Tradycyjnego Muzeum Regionalnego w Kiejdanach „Arnetų namas”, Dom Jerzego Beneta (kawiarnia „Beneto karčema”), dawny sklep tytoniowy przy Ratuszu (tu Szkoci założyli „Societatis Commerciorum”) i Dom Jakuba Greja (hotel-restauracja ,,Grėjaus namas“), dom szkockiego kupca (lit. Šiglys) z instalacją

Żydzi w Kiejdanach

W 1627 roku Krzysztof II Radziwiłł oficjalnie pozwolił Żydom osiedlić się na Starym Rynku. Na innych ulicach miasta Żydzi nie mieli prawa wynajmować domów czy mieszkać w nich. O synagodze w Kiejdanach, obok której był także szpital i łaźnia, po raz pierwszy wspomniano w drugiej połowie XVII wieku. Około 1784 roku w miejscu drewnianej synagogi wzniesiono murowaną synagogę w stylu barokowym (zwana wielką synagogą letnią), a obok tej zbudowano kolejną mniejszą synagogę (zwana małą synagogą zimową), która pełniła również funkcje szkoły. Tak więc już w pierwszej połowie XIX wieku powstał zespół synagogalny w centralnej części starówki Kiejdan, na placu Starego Rynku. Od czasu osiedlenia się Żydów w północnej części Starego Rynku, w pobliżu synagogi, powstało społeczne, duchowe i kulturowe centrum wspólnoty. W XIX wieku obok synagogi wzniesiono jednokondygnacyjny budynek z zamkniętym dziedzińcem zwany domem rzeźnika. Jak twierdzi starsze pokolenie mieszkańców Kiejdan, po wojnie, na placu w czasach radzieckich zwanym „Ludem” (lit. Liaudis), obie synagogi zostały przekształcone na siedzibę zarządu magazynów do zbioru zboża, a później, po zniesieniu zarządu, mieściły się tu magazyny Regionalnego Związku Spółdzielni. Kolejna synagoga stoi przy ulicy Smilgos. 14 września 1997 roku z okazji rocznicy Eliasza, Gaona z Wilna, na ścianie tej synagogi została umieszczona tablica ku jego czci: w 1727 r. Abraham Kacenelenbogen zaprosił Eliasza ben Salomona Zalmana, przyszłego wileńskiego Gaona, na siedmioletnie studia talmudyczne w Kiejdanach. Życie Gaona w Kiejdanach jest objęte tajemnicą. Niektóre źródła mówią, że Talmudu w Kiejdanach uczył się przez pięć lat, inne zaś głoszą, że przez trzy lata, jeszcze inne – że zaledwie przez pół roku. Jego wybranką została mieszkanka Kiejdan o imieniu Chana. Przez cały XVIII wiek żydowski kahał i powiat kiejdański były jednymi z najważniejszych w Wielkim Księstwie Litewskim. Pod koniec XIX wieku 60 procent ludności Kiejdan stanowili Żydzi. Byli zaangażowani w różnych przedsiębiorstwach. Uważa się, że Żydzi jako pierwsi w Kiejdanach zaczęli hodować ogórki w dużych ilościach. Po wybudowaniu kolei, swoje warzywa sprzedawali nie tylko w litewskich miastach, ale także w Rydze i Lipawie. Żydzi uczyli się rolnictwa w specjalnych gospodarstwach. W okresie międzywojennym, oprócz tradycyjnych żydowskich przedsiębiorstw, takich jak manufaktury, handel, szwalnie, fryzjernie, piekarnie i sklepy z napojami, Żydzi w Kiejdanach mieli kino „Rekord”. Działały młyny, warsztaty mechaniczne, hotele, pracowali zegarmistrzowie, fotograficy, drukarze i wielu innych przedsiębiorców żydowskich.

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1918 roku, życie społeczności żydowskiej w Kiejdanach uaktywniło się. Powstawały żydowskie szkoły, sierocińce, domy opieki oraz łaźnia, która całkowicie zaopatrzyła mieszkańców miasta. Swoją działalność rozpoczęły żydowskie organizacje kulturowe, sportowe i polityczne. W Kiejdanach zachowały się trzy budynki dawnych synagog z XVIII-XIX w. W wielkiej synagodze letniej obecnie funkcjonuje Szkoła Sztuk Pięknych. Natomiast w małej zimowej – Centrum Wielokulturowe, w którym można obejrzeć ekspozycję przedstawiającą historię społeczności żydowskiej i Holocaustu w Kiejdanach, są organizowane wystawy, koncerty, wycieczki oraz lekcje edukacyjne na temat żydowskiej kultury, historii i wielokulturowości. Synagoga przy ul. Smilgos ma zostać odnowiona i oddana na potrzeby szkoły plastycznej w Kiejdanach.

Wielka synagoga letnia (obecnie Szkoła Plastyczna), mała synagoga zimowa (obecnie Centrum Wielokulturowe), synagoga z XIX w. przy ul. Smilgos, domek świąteczny Sukkot, ulica Kranto II, wileński Gaon Eliasz, pomnik Holocaustu, cmentarz przy ul. A. Kanapinsko, miejsce Holocaustu we wsi Dauksze (lit. Daukšiai), synagoga w Szecie (lit. Šėta)

Niemcy w Kiejdanach

Uważa się, że niemieccy kupcy zaczęli odwiedzać Kiejdany w połowie XV wieku. Książę Krzysztof II przydzielał ziemię, na 10 lat zwalniał z podatków i dawał prawo wyjechać z Kiejdan bez utraty posiadanego majątku. Początkowo luteranie dzielili kościół z ewangelikami reformowanymi, później zbudowali drewniany kościół, a w 1672 roku ukończyli budowę murowanego kościoła.

Około lat 1640–1642 do Kiejdan zawitał słynny doktor medycyny i filozofii Adam Freytag. Był osobistym lekarzem Janusza Radziwiłła, wykładał matematykę w gimnazjum reformowanym, nadzorował prace rekonstrukcji zamku w Birżach (lit. Biržai). Wsławił się na całą Europę po napisaniu książki o fortyfikackach wojskowych „Architectura militaris nova et aucta”, która ponownie została wydana w językach niemieckim i francuskim aż siedem razy. Pochowany w Kiejdanach w kościele luterańskim, zachowała się oryginalna tablica nagrobna z XVII wieku.

W wiekach XVII-XVIII większość lekarzy i farmaceutów w Kiejdanach stanowili Niemcy. W kościele i obok kościoła pozostały kapliczki i groby, jeden z nich – kierownika poczty kiejdańskiej i doktora medycyny Friedricha Kaneina, który w latach 1709–1710, podczas panowania epidemii dżumy w Kiejdanach, ryzykował własnym życiem, by pomagać chorym, w wyniku czego sam zmarł na dżumę. Wykwintnością wyróżniają się kapliczki rodzin hrabiów Totlebenów (przez pewien okres czasu leżały tu szczątki generała hr. Eduarda Totlebena, właściciela miasta, bohatera Sewastopolu) i lekarza Merkurego Laune.

Podczas gdzy toczyła się Wojna Północna, 15 grudnia 1701 r., Kiejdany odwiedził król Szwecji Karol XII wraz z 1100 jeźdźcami i piechotą. W mieście przebywał przez dwa dni. Opowiada się, że król uczestniczył w nabożeństwach kościoła luterańskiego, a następnie udał się do Kowna. W 1929 r. parafia obchodziła swoje 300-lecie, z tej okazji na wieży zamontowano miedziany dzwon z wizerunkiem króla Szwecji Karola X. Dzwon został podarowany przez stowarzyszenie szwedzko-litewskie. Podczas zamieszek kościół luterański i kościół św. Józefa zamieniły się dzwonami. W 1940 r. społeczność niemiecka została repatriowana do Niemiec. W czasach radzieckich w kościele luterańskim działała garbarnia skór, później – hala wystawowa. Parafia luterańska została przywrócona w 1993 roku. W kościele zachowały się cenne freski z XVII wieku.

Kościół luterański i cmentarz z pomnikami, Gimnazjum „Światłe”, w którym pracował luteranin Adam Freytag

Ślady reformacji na starówce Kiejdan. Centrum Ewangelicko-Reformowane

Kiejdany XVI-XVII w. – jednym z reformowanych ośrodków kulturowych, religijnych i edukacyjnych na Litwie.

W XVII wieku najbardziej wpływową wspólnotą religijną w Kiejdanach była ewangelicko-reformowana. Swoją działalność w mieście rozpoczęła w drugiej połowie XVI wieku, a od 1600 roku już dominowała nad pozostałymi. W okresie panowania Krzysztofa i Janusza Radziwiłłów, księciów protestanckiej linii Radziwiłłów na Birżach i Dubinkach, Kiejdany w XVII wieku stały się najważniejszym ośrodkiem tej konfesji na litewskich ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ponieważ byli reformatorami, na ich własnych terytoriach Radziwiłłowie kierowali się zasadą „czyj kraj (władza), tego religia” (łac. cuius regio, eius religio), a zatem przede wszystkim propagowali kościół reformowany.

Majestatyczny kościół ewangelicko-reformowany w stylu renesansowym został zbudowany w 1652 roku i przetrwał do naszych czasów. Budowę kościoła w 1631 roku ufundował Krzysztof II Radziwiłł, a w 1652 roku budowę zakończył jego syn Janusz Radziwiłł. W kościele z XVII wieku zachowały się dębowe panele, manierystyczna ambona oraz efektowny żyrandol. W krypcie kościoła znajduje się Mauzoleum Książąt Radziwiłłów. W ozdobnych sarkofagach renesansowych i barokowych z XVII wieku spoczywają szczątki przedstawicieli rodu Radziwiłłów.

W 1625 roku właściciel miasta Krzysztof Radziwiłł i synod kościoła reformowanego założyli szkołę parafialną. W 1647 roku średnia szkoła reformatorów w Kiejdanach została przekształcona na gimnazjum, któremu, podobnie jak gimnazjum w Amsterdamie, nadano nazwę Gymnasium Illustre (Gimnazjum „Światłe”, lit. „Šviesioji“ gimnazija). W tym czasie Gymnasium Illustre w Kiejdanach było główną protestancką szkołą wyższą na litewskich ziemiach WKL. W 1652 roku gimnazjum przeniosło się do reprezentacyjnego dwukondygnacyjnego budynku renesansowego przy ulicy Wielkiej Zamkowej (lit. Didžioji Pilies gatvė). Budowę nowego gimnazjum finansował książę Janusz Radziwiłł. Gimnazjum w Kiejdanach było łacińskojęzyczną szkołą humanistyczną, przygotowującą przyszłych księży reformatorów do studiów na protestanckich uniwersytetach Europy. Uczniowie uczyli się według metodologii najsłynniejszego w Europie filozofa i pedagoga czeskiego Jana Amosa Komeńskiego. Uczyli się również z podręczników napisanych przez znakomitego pedagoga. W gimnazjum wykładali wybitni w owym czasie naukowcy i pedagodzy. Jednym z nich był Adam Freytag. Pochodził z Torunia, zaś do Kiejdan przybył na zaproszenie Janusza Radziwiłły. Adam Freytag był dobrze znanym w Europie autorem książek o architekturze wojskowej. W 1631 roku w Lejdanie (Holandia) opublikował swoją najbardziej znaną książkę pt. „Architektura Wojskowa” (łac. Architectura militaris), która ponownie została wydana w językach niemieckim i francuskim aż siedem razy.

W Kiejdanach reformatorzy, przy pomocy lituanistów, opracowali najważniejsze wydanie reformatorskie w języku litewskim XVII wieku – „Księga pobożności chrześcijańskiej“ (lit. „Kniga nobažnistės krikščioniškos”), które w 1653 roku opublikowała drukarnia działająca przy gimnazjum. Było to jedno z największych dzieł XVII wieku w języku litewskim.

W 1865 roku gimnazjum zostało zamknięte wskutek aktywnego udziału uczniów i nauczycieli w powstaniu styczniowym w 1863 roku. Duża biblioteka gimnazjalna, posiadająca 15000 tomów książek, została przekazana szkole realnej i gimnazjum w Kownie.

Kościół Ewangelicko-Reformowany i Mauzoleum Książąt Radziwiłłów, Gimnazjum „Światłe”, Centrum Rzemiosła Tradycyjnego Muzeum Regionalnego w Kiejdanach „Arnetų namas”, Dom Rektora, Muzeum Regionalne w Kiejdanach.