Ojczyzna Czesława Miłosza
,,Litwa jest dla mnie krajem szczęścia... to miejsce dla mnie zawsze istnieje, jest zawsze przy mnie. Nawet gdy byłem daleko stąd, ciągle była w moich myślach.” (Cz. Miłosz)
Jesteśmy dumni, że poeta i pisarz, historyk literatury, filozof, tłumacz, wielki myśliciel, laureat Literackiej Nagrody Nobla, arystokrata tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego Czesław Miłosz urodził się w ziemi kiejdańskiej, w dworze w Szetejniach nad Niewiażą, około 13 km na północ od Kiejdan (30 czerwca 1911 r.). Wieś Szetejnie w rejonie kiejdańskim jest „początkiem początków” poety, który zawsze wyjątkowo odzywał się o ojczystej krainie nad Niewiażą. Mistyczne motywy doliny Niewiaży można zauważyć w twórczości Miłosza, to miejsce było jednym z największych źródeł jego natchnienia. Dolinę Niewiaży nazywał sercem Litwy, najpiękniejszym miejscem w kraju. Opowiadał o zieleniejących parkach na stokach rzecznych, dworach rozmieszczonych wzdłuż Niewiaży i o całym świecie zbiegającym ku rzece. Magiczna i tajemnicza kraina nad Niewiażą, gdzie było dużo diabłów, o których Miłosz pisał w swoich utworach.
Dwór Szymona Syrucia, pradziadka Czesława Miłosza, w Szetejniach był wymieniony w 1839 roku, park dworski został zasadzony około roku 1830. Budynek dworu z Szetejniach był typowym niewielkim domem mieszkalnym o dwóch skrzydłach. Dom z dzieciństwa w pamięci Miłosza zachował się niczym żywy obraz dawnych czasów, o którym poeta opowiada jako o „najczystszym malarstwie holenderskim, światło i wnętrze pomieszczeń, martwa natura to Holandia XVII wieku.” Dwór w Szetejniach Miłosz namalował niczym malarz. W powieści „Dolina Issy” dwór ożywa ze wszystkimi jego przedmiotami, mieszkającymi tam ludźmi, różnymi historiami i aktualiami.
Czesław Miłosz mieszkał w dworze w Szetejniach do 1913 roku. Lata 1913-1918 spędził wraz z rodzicami w różnych zakątkach Rosji, gdyż ojciec Aleksander Miłosz pracował jako inżynier drogowy. Do 1921 roku rósł u dziadków w Szetejniach, później natomiast, podczas studiów w Wilnie, co roku wracał do rodzinnego domu na letnie wakacje. W 1940 roku dwór w Szetejniach został wywłaszczony, a następnie całkowicie zrujnowany.
Nazwę osiedla Szetejnie (lit. Šeteniai) ustalono dopiero w ostatnich latach, dlatego w źródłach historycznych i we wcześniejszej literaturze możemy znaleźć różne formy: Šateiniai, Šateniai, Šeteiniai itp. Miłosz zawsze mówił Szetejnie.
Czesław Miłosz przedstawił szerokiemu światu historie miejscowej ludności wiejskiej, opowieści i mity o ziemiach Niewiaży, folklor litewski, zwyczaje, tradycje wigilijne i wielkanocne, jego słuch muzyczny kształtowały pieśni rozbrzmiewające po drugiej stronie rzeki.
Miejsca w rejonie kiejdańskim związane z Czesławem Miłoszem:
Szetejnie (lit. Šeteniai), ojczyzna Czesława Miłosza – rezydencyjne centrum konferencji. W 1999 roku został uroczyście otwarty odnowiony Biały Spichlerz dworski (architekt Algimantas Kančas). Cz. Miłosz opowiadał, że w dzieciństwie lubił patrzeć przez okno na strychu spichlerza na oddaloną kościelną wieżę w Kiejdanach. Podczas rekonstrukcji mury ocalałej stodoły zostały podwyższone o ok. 60 cm, co pozwoliło zaprojektować na strychu mansardę. Na pierwszym piętrze budynku znajduje się sala konferencyjna dla 50 osób, westybul ze spiralnymi schodami prowadzącymi na strych, pomieszczenie kuchni i kancelarii. Na południowej stronie mansardy po rekonstrukcji pojawiło się oddzielne jednopokojowe mieszkanie. Zachowało się okno, przez które przyszły Noblista obserwował wieżę kościoła w Kiejdanach. Właśnie w tym pokoju Cz. Miłosz odpoczywał w lipcu 1999 r., kiedy po ciężkiej podróży po raz ostatni odwiedził Szetejnie. Około jednej trzeciej ścian spichlerzu pozostała autentyczna. Na wschodniej stronie można zobaczyć nawet kilka miejsc odsłaniających celowo pozostawiony stary tynk. Rekonstrukcji zupełnie nie potrzebował kamienny fundament budynku – nadal był trwały i wyglądał elegancko. Wewnątrz pozostały autentyczne drewniane belki na suficie. Głównym sponsorem realizacji projektu została założona w Kiejdanach firma „Lifosa”, która na odbudowę starej stodoły przeznaczyła około 500 tys. litów. Zagospodarowaniem przyległego terenu zajął się samorząd rejonu kiejdańskiego. Honorowy patronat nad budową objął ówczesny Prezydent kraju Valdas Adamkus, którego Cz. Miłosz poznał osobiście.
Rezydencyjne Centrum Konferencji obecnie należy do Uniwersytetu Witolda Wielkiego, odbywają się w nim imprezy społeczności akademickiej. W centrum znajduje się ekspozycja prezentująca najważniejsze momenty życiowe i twórcze Czesława Miłosza, ujawniająca związek poety z ojczyzną, opowiadająca o rodzimej dolinie Niewiaży, pochodzeniu poety, pierwszych poszukiwaniach twórczych, najbardziej dojrzałych utworach, kontaktach z litewskimi intelektualistami na uchodźstwie i na Litwie. Wiele uwagi poświęcono wizytom poety na Litwie po 1992 roku i okolicznościom odbudowy spichlerzu. Ekspozycja zewnętrzna „Dolina Issy” składa się z siedmiu stoisk w kształcie książek jakby wyrastającyh spod ziemi, które świadczą o tym, że właśnie to miejsce ukształtowało twórcę światowej sławy. Stoisko „Park” opowiada o stosunku Cz. Miłosza do przyrody, „Dwór” wskazuje, w którym miejscu stał dom z dzieciństwa poety, zniszczony w czasach sowieckich. Stoisko „Staw” zamontowano przy starej sadzawce, nazywanej przez poetę Czarnym Okiem, gdyż nigdy nie dociera do niej światło słońca, a nocą „tupie racicami” przerażająca czarna świnia. Stoisko „Dąbrowa” opowiada smutną historię całkowicie zniszczonych okolic Szetejni, „Magdalena” przypomina o tragicznej postaci Magdaleny w „Dolinie Issy”, która popełniła samobójstwo z powodu nieszczęśliwej miłości oraz o jej prototypie Barbarze. Na stoisku „Łąka” przeczytamy wspaniały wiersz o łące z dzieciństwa Miłosza.
Otoczenie zdobią również dzieła stworzone na międzynarodowym sympozjum rzeźbiarzy w drewnie „Dolina Issy 2001”: ,,Celtycki krzyż życia” (autor Hannes Hermann Bischof, Austria), praca czeskiego artysty Jaroslava Buncka ,,Strażnik przyrody“, ,,Matka Boska – Opiekunka Sejn“ (autor Andrzej Wasilewski, Polska), ,,Św. Jan Nepomucen – patron wód“, ,,Czarna świnia” z „Doliny Issy” Cz. Miłosza (autor Algimantas Sakalauskas, Litwa), ,,Magdalena” z „Doliny Issy” Cz. Miłosza (autor Birutė Jakštienė, Litwa), ,,Diabełek“ z „Doliny Issy” Cz. Miłosza (autor Adolfas Pranas Kartanas, Litwa).
Festiwal Czesława Miłosza. Podczas festiwalu odbywają się odczyty referatów, dyskusje, koncerty muzyczne. Celem festiwalu jest wspomnienie wielkiej osobowości i ponowne odkrycie jego twórczości.
Opitołoki (lit. Apytalaukis). Szetejnie należały do parafii opitołockiej, w kórej dotychczas zachował się neorenesansowy pałac z XIX wieku, w czasach Miłosza należący do hrabiów Zabiełłów. Był to jeden z najbardziej imponujących i pięknych pałaców w dolinie Niewiaży. Zachował się także kościół św. Apostołów Piotra i Pawła z XVII wieku, gdzie 14 lipca 1909 roku (według kalendarza juliańskiego) o 19 godz. ślub wzięli rodzice Cz. Miłosza – Aleksander Miłosz i Weronika Kunat.
Świętobrość (lit. Švendybrastis). Nazwa prawdopodobnie pochodzi od słowa „święty” i strumyka Brasta. Według Miłosza, „Kraina Świętej Brasty” jest wyjątkowo urokliwym miejscem, a piękno tych okolic zaczarowało go na swój sposób. Historia o gospodyni księdza w Świętobrości Magdalenie, która popełniła samobójstwo, a następnie jej duch zaczął straszyć mieszkańców wsi, została opisana w opowieści Miłosza „Dolina Issy”. W 1774 roku tutaj, w miejscu dawnej pogańskiej świątyni, Ignacy Zawisza zbudował drewniany kościół pw. Przemienienia Pańskiego. Dęby rosnące od czasów pogańskich istnieją do dziś. W pobliżu cmentarza w Świętobrości są pochowani powstańcy 1863 roku. 18 października 1911 r. (według kalendarza juliańskiego), ksiądz Juliusz Narkiewicz w Świętobrości ochrzcił przyszłego poetę Czesława Miłosza. Na cmentarzu obok kościoła w Świętobrości są pochowani: dziadek poety Zygmunt Kunat, pradziadek Szymon Syruć i jego pierwsza żona Eufrozyna Kossakowska-Syruć, która zmarła w młodym wieku. Miłosz pamięta, jak w dzieciństwie w dni święte chodził, zazwyczaj pieszo, około 3 km z Szetejń do kościoła w Świętobrości. Stara droga wzdłuż Niewiaży za czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego była szlakiem handlowym, prowadzącym z Rygi do Kowna i dalej w kierunku Kaliningradu, zabudowanym przydrożnymi karczmami i gospodami.
Kiejdany (lit. Kėdainiai). Główny bohater „Doliny Issy” Tomasz opowiada, że w Kiejdanach był zaledwie kilka razy, na targowisku pomagał układać jabłka na sprzedaż. Issa (w powieści Issa to Niewież) w Kiejdanach jest inna, szeroko rozlana... Dzisiaj w Kiejdanach o Czesławie Miłoszu przypomina ulica jemu dedykowana, ciągnąca się wzdłuż rzeki Niewiaży, która go wychowała i jest często wspominana w jego utworach. Na brzegu rzeki stoi krzesło ku pamięci Miłosza zwane „Milošofonas”, stworzone przez F. Paulauskasa. W Muzeum Regionalnym w Kiejdanach działa ekspozycja poświęcona Cz. Miłoszowi, są oferowane programy edukacyjne dla uczniów pt. „Kiejdany – ziemia Mikołaja Daukszy i Czesława Miłosza” oraz „Tajemnice doliny Niewiaży”.
Centrum informacji turystycznej i biznesowej w Kiejdanach oferuje trasę „Śladami Czesława Miłosza po ziemi kiejdańskiej”: polecamy odwiedzić miejsca w Kiejdanach, opisane w twórczości i wspomnieniach Czesława Miłosza!
